به گزارش خبرگزاری صداوسیما، وزارت معادن و فلزات روز ملی معدن را در سال ۱۳۶۷ نامگذاری کرد. هدف از این نامگذاری ارتقای جایگاه وتوسعه فرهنگ معدنکاری، اهمیت صنعت معدن در اقتصاد کشور و ایجاد انگیزه سرمایه‌گذاری در بخش معدن است. ظرفیتی که می‌تواند تضمینی برای درآمد‌های ارزی ایران باشد.

روز معدن درهمه کشور‌های معدن‌خیز جهان با مراسم و تشریفات خاص گرامی داشته می‌شود که در حقیقت روز قدردانی از این ثروت و موهبت الهی است.

ایران ساختار زمین‌شناسی ویژه‌ای دارد که بر مبنای آن می‌توان خوراک و مواد اولیه بسیاری صنایع داخلی را تامین کرد؛ بر این اساس بخش معدن نیازمند سند راهبردی است. حفظ محیط زیست و منابع طبیعی، استفاده از فناوری‌های روز و شرکت‌های دانش‌بنیان برای توسعه بخش و رشد و توسعه کشور، ارج نهادن به نعمت معادن در کشور و غیره، از جمله مسائلی است که از نام‌گذاری روزی به نام «روز ملی معدن» در کشور دنبال می‌شود.

پایه و اساس ایجاد معادن به کشف و شناسایی تجمعات اقتصادی کانی‌ها در پوسته زمین برمی‌گردد که به آن کانسار گفته می‌شود. برای اینکه یک کانسار به معدن تبدیل شود، ابتدا باید عملیات پی‌جویی و اکتشاف انجام شود تا وجود و ارزش اقتصادی ماده معدنی تایید شود. سپس طراحی معدن و آماده‌سازی محل استخراج صورت می‌گیرد و پس از آن بهره‌برداری آغاز می‌شود.

تاریخچه ایجاد معادن به دوران بسیار قدیم بازمی‌گردد؛ بشر اولیه از حدود ۴۰ هزار سال پیش با استخراج مواد معدنی مانند سنگ چخماق و فلزات اولیه آشنا شده است. قدیمی‌ترین معادن شناخته شده، مانند معدن هماتیت در سوئیس، متعلق به عصر حجر و حدود ۴۰ هزار سال قدمت دارند. در ایران نیز معادن مس با قدمت حدود ۶ هزار سال یافت شده‌اند.

ایجاد معادن در ایران به حدود هزاره چهارم تا ششم قبل از میلاد بازمی‌گردد و فعالیت‌های معدنکاری در این منطقه سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. به طور مشخص، استخراج نقره به وسیله بابلی‌ها حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد صورت گرفته است. همچنین از استخراج و ذوب فلزات در ایران به حدود ۷ هزار سال پیش شواهدی وجود دارد و نخستین مناطق معدنکاری در ایران شامل ناحیه اریسمان، سیلک کاشان، نطنز و انارک بوده‌اند.

روش‌های استخراج معادن در ابتدا به صورت حفره‌های روباز بوده و بعد‌ها به روش‌های زیرزمینی توسعه یافته است. ابزار‌های اولیه شامل کلنگ‌های ساخته شده از سنگ‌های آتشزنه بوده‌اند. معادن می‌توانند سطحی یا زیرزمینی باشند و بسته به نوع ماده معدنی و شرایط زمین‌شناسی شکل می‌گیرند.

مهم‌ترین معادن ایران شامل زغال‌سنگ، مواد معدنی فلزی، شن و ماسه، مواد معدنی شیمیایی و نمک است. بیشترین معادن فعال ایران در استان خراسان قرار دارند. دیگر ذخایر بزرگ ایران که عمدتاً توسعه نیافته‌اند عبارتند از: روی، مس، آهن، اورانیوم و سرب.

ایران با وجود داشتن یک درصد جمعیت جهان، اما دارای ۷ درصد منابع معدنی غنی دنیا شامل ۳۷ میلیارد تن ذخایر قطعی و ۵۷ میلیارد تن ذخایر احتمالی و ۶۷ نوع ماده معدنی است با این حال شاهد سهم بسیار کم و یک درصدی با بازدهی پایین بخش معدن در ارزش تولید کشور هستیم که این بی‌توجهی سبب ایجاد رانت بسیار در ساختار این صنعت شده است. بر همین اساس به منظور ارتقا سهم این بخش بایستی اقدامات اساسی صورت گیرد تا این سهم به ۳ تا ۵ درصد ارزش تولید کشور برسد.

چالش‌های معادن

یکی از مهم‌ترین چالش‌های بخش معدن، کاهش سرمایه‌گذاری است. متأسفانه با وجود ظرفیت‌های فراوانی که در بخش معدن وجود دارد، اما به دلیل ریل‌گذاری نامناسب این بخش نتوانسته آنطور که باید سرمایه جذب کند. این در حالی است که براساس برآوردها، بخش معدن می‌تواند ۶۰ درصد از درآمد‌های حاصل از فروش نفت را پوشش دهد. از طرفی، با فرآوری نهایی مواد معدنی می‌توان به‌طور متوسط ارزش‌افزوده‌ای بالغ بر ۱۰ برابر ارزش خام مواد معدنی ایجاد کرد.

چالش عمده بعدی در این بخش مربوط به وضع اکتشافات معدنی می‌شود ضعف در دانش‌زمین‌شناسی و کمبود اطلاعات و استفاده نکردن از روش‌های نوین از جمله دلایل ضعف اکتشافی کشور عنوان می‌شود؛ از سویی دیگر کیفیت پایین عملیات اکتشافی به دلیل کمبود تجهیزات، بهره‌وری پایین اپراتور‌های داخلی، کمبود آزمایشگاه‌های اکتشافی و نبود نظارت دقیق بر فعالیت‌های اکتشافی از چالش‌های این بخش است که تا حد زیادی به سرمایه‌گذاری در این حوزه مربوط می‌شود.

مسئله دیگر در این حوزه به گستردگی دامنه‌های رانت به ویژه در حوزه صدور مجوز، اکتشاف و بهره‌برداری مربوط می‌شود؛ آنطور که کارشناسان تاکید دارند نبود نظارت کافی، بنگاه‌داری سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و توسعه‌ای و بلوکه‌کردن پهنه‌های معدنی، نبود شفافیت در ضوابط و میزان استخراج و سپس بارگیری برای فروش و فرآوری مواد معدنی از جمله عوامل اصلی ایجاد رانت در بخش معدن و صنایع معدنی محسوب می‌شود.

ناترازی انرژی و محدودیت‌های تامین برق و گاز در صنایع معدنی که افزایش هزینه و کاهش بهره‌وری را به همراه دارد یکی دیگر از چالش‌ها است.

ماشین‌آلات فرسوده از دیگر مشکلات عمده بخش معدن است که سال‌های سال است که از سوی فعالان این حوزه مطرح می‌شود، اما هنوز این مشکل حل نشده است. آنطور که مسئولان وزارت صمت نیز اعلام کرده‌اند تقریباً بیش از ۱۵ هزار دستگاه ماشین‌آلات فرسوده در حوزه معدن داریم که بالای ۲۰ سال دارند؛ به اعتقاد کارشناسان، فرسودگی ماشین‌آلات موجب تأخیر و کاهش سرعت فعالیت در معادن و به دنبال آن تولید می‌شود و به واسطه آن می‌تواند روی درآمد معدنکاران و درآمد‌های ارزی کشور تأثیر منفی بگذارد در حالی که اگر ماشین‌آلات در این بخش نوسازی شود روی تولید اثر مثبت خواهد گذاشت.

نداشتن فناوری‌های نو و به روز نیز از دیگرچالش‌های بخش معدن کشور است، متأسفانه ایران در حوزه معدن، از فناوری دنیا عقب است و توان رقابت با بسیاری از کشور‌های معدنی را ندارد. البته در این بین، نبود نظارت هم مزید بر علت شده است. این در حالی است که بنا به تاکید کارشناسان کاربرد فناوری‌های نانو، زیستی، رباتیک و هوش مصنوعی به منظور افزایش بهره‌وری و روزآمدی این بخش از ضروریات افزایش بهره‌وری معادن به‌ویژه با توجه به رویکرد راهبردی توسعه اقتصاد دانش‌بنیان است.

همچنین نبود وحدت رویه و فرمول مشخص برای محاسبه حقوق دولتی معادن، نبود شفافیت در فرآیند جمع‌آوری اطلاعات معدنی، محاسبه حقوق دولتی همه معادن بر اساس میزان مندرج در پروانه بهره برداری، نظام‌مند نبودن تعیین قیمت پایه مواد معدنی و بازنگشتن درآمد حاصل از حقوق دولتی معادن برای هزینه در بخش معدن از جمله چالش‌های اصلی در حوزه مربوط به حقوق دولتی معادن می‌شود.

از سوی دیگر شاهد موازی‌کاری و نامناسب بودن اختیار ساختار‌های حاکمیتی در بخش معدن هستیم، به شکلی که در مجموع متولیان معدن کشور شامل معاونت معدنی و صنایع معدنی وزارت صمت، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی هستند که همه بخش‌ها در همه حلقه‌های معدن‌کاری، بدون هماهنگی و گاه به صورت موازی فعالیت می‌کنند که نبود مرزبندی بین میزان مداخلات هر یک از این بخش‌ها باعث کندی حرکت و از بین رفتن فرصت‌های اقتصادی پیش‌روی این بخش شده است.

چه اقداماتی برای رفع چالش‌های انجام شده است؟

از مهم‌ترین این اقدامات می‌توان به تقویت نظارت و اجرای دقیق قوانین زیست‌محیطی اشاره کرد که با افزایش جریمه‌ها و مجازات‌ها، تخلفات را کاهش می‌دهد. همچنین به‌کارگیری فناوری‌های نوین و پاک در استخراج و فرآوری مواد معدنی، مانند استفاده از سیستم‌های جمع‌آوری گرد و غبار، تهویه مناسب، مواد منفجره کم‌دود و تصفیه پساب‌ها، به کاهش آلودگی‌ها کمک می‌کند.

ایجاد پوشش‌های گیاهی و فضای سبز در اطراف معادن برای تثبیت خاک و کاهش بادبردگی، مرطوب کردن جاده‌ها و سطوح معدن برای کاهش گرد و غبار، و مدیریت صحیح پساب‌ها و ضایعات معدنی از دیگر راهکار‌های موثر است. طرح‌های بازسازی و احیای محیط زیست در مناطق آسیب‌دیده، شامل بازسازی اراضی و بهبود پوشش گیاهی، نیز به جبران خسارت‌های زیست‌محیطی کمک می‌کند.

اساسی‌ترین بخش در معدنکاری، اکتشاف بوده که در بخش پایه، در تمامی نقاط جهان، توسط دولت و حاکمیت صورت می‌گیرد. توجه به این بخش، خطر سرمایه‌گذاری در معدن و استخراج را به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داده و منجر به رونق معدن و صنایع معدنی می‌شود. مطابق آمار در دسترس، یکی از مغفول‌ترین بخش‌ها در بودجه‌های سنواتی، تخصیص ندادن منابع کافی در اکتشاف ذخایر معدنی است؛ به‌طوری که در بودجه‌های سنواتی و در میان برنامه‌های مختلف فصل صنعت و معدن (شامل برنامه زیرساخت‌های صنعتی و معدنی، برنامه ایجاد و توسعه صنایع، برنامه زمین‌شناسی، برنامه اکتشاف و راه‌اندازی معادن، برنامه ارتقای تولیدات صنعتی، برنامه ارتقای تولیدات معدنی و برنامه مقاوم‌سازی ساختمان‌ها) کمترین بودجه اختصاصی طی سالیان مختلف، مربوط به برنامه زمین‌شناسی و اکتشاف و راه‌اندازی معادن بوده است. در صورتی که در سایر کشور‌های پیشرو معدن‌خیز جهان، یکی از مهم‌ترین اقدامات دولت، توجه به اکتشاف ذخایر جدید و معرفی آن به سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی جهت استخراج و فرآوری معدنی است.

ایران یکی ازغنی‌ترین کشور‌های جهان از نظر منابع معدنی است و دارای معادن متعددی در حوزه‌های مختلف همچون مس، زغال‌سنگ، طلا، سنگ‌آهن، سرب و روی است. این معادن نقش کلیدی در تأمین مواد اولیه صنایع کشور دارند و برخی از آنها در سطح بین‌المللی نیز اهمیت بالایی دارند. بزرگترین معدن زغال سنگ ایران، معدن طبس است که سهم بزرگی در تولید زغال سنگ کشور دارد. همچنین، بزرگترین معدن مس ایران، معدن مس سرچشمه است که از ذخایر عظیم این فلز برخوردار است. در ادامه به بررسی ۱۱ معدن بزرگ ایران و ویژگی‌های آنها می‌پردازیم.

معرفی معادن بزرگ ایران

۱. معدن مس سرچشمه

معدن مس سرچشمه که در استان کرمان قرار دارد، یکی از بزرگترین معادن مس ایران و جهان است. این معدن دارای ذخایر بسیار بزرگی از مس بوده و سالانه مقدار زیادی کنسانتره مس تولید می‌کند. علاوه بر مس، این معدن دارای ذخایر مولیبدن و طلا نیز هست. عمر این معدن بیش از ۵۰ سال تخمین زده شده و همچنان به بهره‌برداری خود ادامه می‌دهد.

۲. معدن مس سونگون

معدن مس سونگون در استان آذربایجان شرقی قرار داردو یکی دیگر از بزرگترین معادن مس ایران به شمار می‌رود. این معدن یکی از قطب‌های اصلی تولید مس در کشور است و سالانه حجم بالایی از این فلز گران‌بها را تولید می‌کند. این معدن دارای فرآیند‌های تولید کنسانتره مس است و اهمیت ویژه‌ای در تأمین نیاز‌های داخلی و صادراتی کشور دارد.

۳. معدن زغال سنگ طبس

بزرگترین معدن زغال سنگ ایران، معدن طبس است که در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این معدن یکی از مهم‌ترین منابع تأمین زغال‌سنگ کشور است و سهم بزرگی در تولید زغال‌سنگ موردنیاز صنایع مختلف، به‌ویژه نیروگاه‌های حرارتی و صنایع فولادی دارد. معادن زغال سنگ ایران در استان‌های مختلفی پراکنده‌اند، اما معدن طبس از لحاظ وسعت و ذخایر در رتبه نخست قرار دارد.

۴. معدن چادرملو

معدن چادرملو یکی از بزرگترین معادن سنگ‌آهن ایران است که در استان یزد واقع شده است. این معدن سهم قابل‌توجهی در تأمین سنگ‌آهن موردنیاز صنایع فولاد کشور دارد.

۵. معدن گل گهر

معدن گل گهر در استان کرمان قرار دارد و از جمله مهم‌ترین معادن سنگ‌آهن ایران است. این معدن تأمین‌کننده بخش عمده‌ای از نیاز‌های داخلی صنایع فولاد است و در کنار معدن چادرملو، از معادن کلیدی کشور به‌شمار می‌رود. معادن سنگ‌آهن ایران در مناطق مختلفی وجود دارند، اما گل گهر از نظر میزان ذخایر و تولید، یکی از برترین‌هاست.

۶. معدن طلای زرشوران

معدن طلای زرشوران در استان آذربایجان غربی قرار دارد و به عنوان بزرگترین معدن طلای ایران شناخته می‌شود. این معدن از ذخایر غنی طلا برخوردار بوده و یکی از منابع مهم تأمین طلای کشور است. این معدن در شهرستان تکاب واقع شده و استخراج آن از نظر اقتصادی اهمیت بالایی دارد.

۷. معدن میدوک

معدن مس میدوک یکی دیگر از معادن مهم مس ایران است که در استان کرمان واقع شده است. این معدن دارای ذخایر بالای مس بوده و یکی از مراکز مهم تولید کنسانتره مس در ایران است. این معدن در نزدیکی شهر بابک کرمان قرار دارد و از نظر اقتصادی و صنعتی بسیار مهم است.

۸. معدن انگوران

معدن سرب و روی انگوران که در استان زنجان قرار دارد، بزرگترین معدن سرب و روی ایران محسوب می‌شود. این معدن سهم بزرگی در تأمین نیاز‌های صنعتی کشور دارد و از منابع ارزشمند معدنی کشور به‌شمار می‌رود. این معدن علاوه بر تأمین سرب و روی، تأثیر چشم‌گیری در رشد صنایع مرتبط دارد.

۹. معدن نخلک

معدن نخلک یکی از قدیمی‌ترین معادن سرب و نقره ایران است که در استان اصفهان قرار دارد. این معدن از دیرباز مورد بهره‌برداری قرار گرفته و نقش مهمی در تأمین مواد معدنی کشور دارد. بزرگترین معدن نقره ایران نیز در همین منطقه قرار گرفته است.

۱۰. معدن سنگان

معدن سنگان در استان خراسان رضوی، یکی از بزرگترین معادن سنگ‌آهن ایران است. این معدن یکی از مهم‌ترین تأمین‌کنندگان سنگ‌آهن برای صنایع فولاد کشور به شمار می‌رود و دارای ذخایر عظیمی است که برای سال‌ها بهره‌برداری ادامه خواهد داشت.

۱۱. معدن آق‌دره

معدن آق‌دره در استان آذربایجان غربی، یکی از بزرگترین معادن طلای ایران محسوب می‌شود. این معدن نیز از ذخایر بالای طلا برخوردار بوده و سالانه میزان قابل‌توجهی طلای خالص از آن استخراج می‌شود.

به گفته رئیس خانه معدن ایران بخش معدن و شرایط معدنی شرایط خاصی دارد و برای رشد اقتصادی نیاز به توسعه حوزه معدن داریم.

بهرامن می‌گوید: توسعه به ابزار‌هایی نیاز دارد و بدون ابزار و زیرساخت‌های لازم توسعه و رشد اقتصادی ممکن نیست. در اصول ۴۴ و ۴۵ متولی بخش معدن، وزارت صنعت، معدن و تجارت است، اما خود این وزارتخانه کاره‌ای نیست. ما به تصمیم بالاسری نیاز داریم تا این مشکلات برطرف شود. ساختار زمین‌شناسی اجازه بهره‌برداری می‌دهد ولی قواعد تفکرات در کشور اجازه چنین بهره‌برداری‌ای نمی‌دهد.

مزایای معادن ایران نسبت به معادن جهان

- تنوع و حجم بالای ذخایر معدنی

ایران با داشتن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی غیرنفتی، ۳۷ میلیارد تن ذخایر کشف شده و بیش از ۵۷ میلیارد تن ذخایر بالقوه، در میان ۱۵ قدرت معدنی جهان قرار دارد و حدود ۷ درصد از کل ذخایر معدنی جهان را در اختیار دارد.

- تنوع مواد معدنی استراتژیک و با ارزش

ایران دارای ذخایر بزرگ مس (رتبه نهم جهان)، آهن (رتبه دوازدهم جهان)، اورانیوم (رتبه دهم جهان)، روی (بزرگ‌ترین معدن روی جهان)، سرب و سایر فلزات مهم است که این تنوع امکان توسعه صنایع مختلف معدنی را فراهم می‌کند.

- موقعیت جغرافیایی و منابع انرژی غنی

ایران در رتبه‌های بالای جهانی در نفت (رتبه سوم جهان) و گاز طبیعی (رتبه دوم جهان) قرار دارد که این موضوع می‌تواند هزینه‌های انرژی بخش معدن را کاهش دهد و به توسعه صنایع معدنی کمک کند.

- وجود معادن بزرگ با ذخایر قابل توجه

مانند معدن مس سرچشمه با ذخیره ۱.۲ میلیارد تن و معدن سنگ آهن گل گهر با ذخیره ۱ میلیارد تن که در سطح جهانی مطرح هستند.

معایب معادن ایران نسبت به معادن جهان

- نقش پایین معدن در اقتصاد کشور

با وجود ذخایر عظیم، تولیدات معدنی تنها حدود ۰.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌دهد که بسیار پایین‌تر از ظرفیت واقعی است و نشان‌دهنده ضعف در بهره‌برداری و توسعه بخش معدن است.

- قدیمی بودن تجهیزات و ماشین‌آلات

میانگین عمر تجهیزات معدنی در ایران حدود ۳۰ سال است، در حالی که این رقم در سطح جهانی حدود ۵ سال است. این موضوع باعث افزایش هزینه‌های انرژی و کاهش بهره‌وری می‌شود.

- ضعف در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین

نبود زیرساخت‌های مناسب، کمبود فناوری‌های پیشرفته و ضعف در اکتشافات باعث شده است که بخش معدن ایران نتواند به ظرفیت کامل خود برسد.

- مشکلات مدیریتی و برنامه‌ریزی

ضعف در مدیریت، نبود برنامه‌های راهبردی منسجم و موانع قانونی از جمله مشکلاتی است که توسعه معادن را محدود کرده است.

- بهره‌برداری نشدن کامل از ذخایر بالقوه

بسیاری از ذخایر معدنی ایران هنوز توسعه نیافته‌اند و به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری و مشکلات اجرایی، ارزش واقعی این ذخایر به دست نیامده است.

- محدودیت در دسترسی به بازار‌های جهانی و تحریم‌ها

تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات بانکی باعث محدودیت در صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی شده است که معادن ایران را نسبت به رقبای جهانی در موقعیت نامطلوبی قرار داده است.

نتیجه‌گیری

روز ملی معدن فرصتی مناسب برای توجه بیشتر به این بخش حیاتی و اتخاذ راهکار‌های موثر برای رفع چالش‌ها و بهره‌برداری پایدار از منابع معدنی کشور است. با برنامه‌ریزی دقیق، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و مدیریت کارآمد، صنعت معدن ایران می‌تواند به یکی از محرک‌های اصلی رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی تبدیل شود و جایگاه خود را در بازار جهانی معدن تثبیت کند.