سفرنامه انارک (1)

انارک نیوز - سلام. محمد حسین رافی هستم. از اهالی میبد۵۷ ساله. نویسنده. امسال در مسیر خور و بیابانک نیم روزی در انارک ماندم. می خواستم با ابراهیمی انارکی در خصوص یک موضوع صحبت کنم که ایشان در سمنان تشریف داشتند. براساس تلفنی که با نامبرده داشتم این را فهمیدم. 
به هرحال وقتی به یزد آمدم دستم به قلم رفت و در باره انارک واطرافش در قالب سفرنامه چیزهایی را نوشتم که قرار است در نشریه میبد چاپ شود. نشریه مورد اشاره را برای خانم شاهمیرزایی (موزه انارک) پست خواهم کرد. و اینک اصل نوشته با تصاویری که از طریق موبایل بر داشتم برای استفاده در انارک نیوز یا هر سایتی که خودتان صلاح می دانید و فکر می کنید همشهریان بیشتری از شما آن را ملاحظه می کنند.
قسمت دوم این نوشته که باز اشاره به معدن نخلک و صحبتی دارد در مورد چوپانان برایتان خواهم فرستاد. با تشکر

---

انارک

پیش در آمد
این بار به عزم خور و ببابانک دل به بیابان زدم. زادِ راهم بهانه بود و دریافت چند مطلب و روشن شدن چند ابهام تا در یک نوشته دیگر بگنجانم وبه کارش زنم.
مدتی پیش بنا به یک پیش آمد خوشایند سوژه مطالعاتی ام عبدالله یاسایی شد. مدتی پیگیر بودم اما متاسفانه در کار وقفه افتاد تا آنکه سال جدید فرا رسید. با خودم اندیشیدم: "باکی نیست. مهلتی باید که تا خون شیر شد".
امسال از همان روز اول نوروز تصمیم گرفتم که با جدیت کار را ادامه بدهم و چه بسا بتوانم آن را به سرانجام برسانم.
همانگونه که می دانید عبدالله یاسایی از اهالی مهرجرد میبد در دوره رضا شاه برای چند دوره نماینده دامغان و خورو بیابانک در مجلس شورای ملی بوده است. چه خوب می شد که رد و نشانی از یاسایی را در این گستره وسیع ببابانی و کویری می یافتم! اگر رد و نشانی نیز نمی یافتم، باکی نبود، دست کم بعد مسافت و گستردگی مساحت حوزه انتخابیه دستم می آمد و پی می بردم که اگر یاسایی خدمتی در حق اهالی کرده است، از چه رو وبه چه ترتیب و با چه زحمتی بوده است. قدر این دریافت های احتمالی را من از هم اکنون باید می دانستم.
از هم الان تا همیشه اذعان دارم که این قلم انداز به هیچ وجه در خور خور نیست. امیدوارم فراغتی دیگر داشته باشم و منطقه را جابه جا ، ریز به ریز، جغرافیا، تاریخ، مردمانش، دردها و دغدغه ها و محرومیت ها و مظلومیت هاو چه و چه را یک جا به صورت روشمند بشکافم و بکاوم. چه کنم دوستان؟! من هم مثل هر انسان دیگر زنده به امید هستم.

✅اهلُ النایین، کُلّهم ملاعین
خورشید تازه از زیر ابر سرزده است که به نایین می رسم. امروز سوم فروردین ماه جلالی به سال ۱۳۹۷
ابتدا به یاد شوخی خنک پیرزاده نایینی می افتم که قافیه جور کرده است. اهل النایین، کلهم ملاعین.( و نایینی ها را نبایست بد بیاید. به هرحال همشهری خودشان این آش را برایشان پخته است‌.)
نایین از جمله شهرهایی است که ویژگی ها و برجستگی های آن کمتر توی چشم ماآمده است. مای غریبه و دور از نایین، نه! مای همین نزدیکی ها. مای اردکانی و مای مثلاً میبدی. فعلا نایین را با آنهمه سوژه و نکته توی چشم نیامده باید بی خیال بشوم و اتومبیلم را در جاده انارک بیندازم و انگاه نرم نرمک وارد وادی خور و بیابانک بشوم.

✅نارُسینه
هفتاد و پنچ کیلومتر راه را می کوبی و به انارک می رسی. درراه، دو طرف جاده بوته های خودرو که بیشتر درمنه هست به چشم می خورد. این قبل از هرچیز برای من که در حاشیه بیابان زیسته ام یاد آور سفینه آرام صحرا (شتر) است. در منه در سرلیست منوی در خواستی سفینه آرام قرار داد. و تا آنجا که شنیده ام این یک قلم خاصیت قویِّ انگل زدایی دارد. شترداری و ساربانی و قافله باشی و قافله سالاری انارکی ها مثل طبع شعر جندقی ها و خوری ها شهرت کشوری دارد. اکنون هم که شهر پر است از اتومبیل های مختلف و بیشتر پلاک اصفهان یک محله به نام قافله گاه دارند.
نارُسینه نام قدیمی و شاید بشود گفت نام باستانی انارک است. (این ادعا احتیاج به بررسی دارد. امثال فریدون جنیدی باید نظر کارشناسی خود را بدهند).
نارُسینه در دامنه یک کوهک پناه گرفته است. برخی از خانه ها به طرز تماشایی بر کول هم سوار شده وحالت مطبقی گرفته اند و همچین آرام و خطر از بیخ گوش رد شده، سربه دامن مهربان کوهک گذاشته اند. ای کوهک! یادت باشد که من تورا با صفت مهربانی ستودم. و این کوهک و چند و چندین کوه و کوهک دیگر خدا می داند چقدر حق به گردن تاریخ نارسینه دارد. فعلا در می گذرم.
به نظرم نارسینه کانال ورودی ما به دوره های قدیمی و باستانی است. این شهر تنها شهری است در این گستره بیابانی که انسان شک می کند که پهنا و گستره خدماتی و اقتصاد معدنی اش بیشتر است یا عمق تاریخی و فرهنگی اش؟ هرچه هست شایسته نام و شهرتش بوده و از این به بعد نیز می تواند باشد. اما من به سهم خودم کار با "گستره و عمق" ندارم، بی آنکه انارک را دیده باشم، خود به خود دوستش داشته ام. صرفا به خاطر یک نفر. به خاطر خاطره نیک از یک نفر، به خاطر یک رشته رفتار مهرآمیز و کمیاب از یک نفر. او می توانست مثل دیگران خاطره نیک و رفتار مهرآمیز و کمیاب از خودش به جا نگذارد، اما گذاشت. چون سرشتش اقتضای چنین رفتاری را می داشت. این یک نفر را درست یا نادرست نماینده تام و تمام این شهر پنداشته بودم. این یک نفر دبیر زیست شناسی ما در میبد، آقای عبدالرحیم قانعی بود. این مرد نجیب، با روحیه قابل تحسین ارتباطی، همواره در میبد از محبوبیت فراوانی بر خوردار بوده است و برخوردار خواهد بود.
از همه جای این شهر تایخ کهن دارد می تراود و به حس های چند گانه ات نزدیک و نزدیکتر می شود. اگر گوش شل بدهی، گویش ویژه و دیرفهم آنها قبل از واژه نارسینه و قبل از استیل ساختمانی و گذربندی ها و مصالح کار رفته به کهنسالگی و دیرینگی نارسینه گواهی می دهد. گویش آنها سرشار از واژه های باستانی با طرز تلفظ ویژه، حنجره تربیت شده نارسینه ای را می طلبد. (آقای ابراهیمی از همکاران فرهنگی ما، اهل و ساکن انارک واژگان و ضرب المثل های انارک را گرد آورده و به چاپ رسانده اند. و این خدمت کمی نیست.)
و دیگر از نشانه های دیرینگی وجود یک چهارطاقی است که اهالی آن را آتشکده می نامند.
این هم گواهی دیگری بر دیرینه سالی شهرگرفته می شود. نمونه بزرگتر این چهارطاقی را می شود در نیاسر کاشان دید. و همچنین است نمونه دیگر آن در ابیانه که" هرپک" می نامندش. این جور ساختمان های گنبدی شکل چهار طاقی نیایشگاه پدران باستانی ماست. مردم آنها را آتشکده می خوانند. و هیچ بعید نیست که آنها اساسا بر آمده از آیین "بهدینی" نباشند و به آیین های دیگر که آتش را و دیگر مظاهر طبیعی را مقدس می داشتند، تعلق داشته باشند. (این حرف نیز مانند دیگر ادعاها نیازمند نظر کارشناسی است. من گمان خطاپذیر و شاید اشتباه آمیز خودم را سرقلم آوردم.)

✅شهر چهاربرجه
شنیده بودم که انارک روستایی است چهاربرجه. چهار برج بر سر چهار کوهک. چنانکه دامغان به طرز مبالغه آمیزی شهر صد دروازه لقب گرفته است، انارک نیز به این چگونگی (چهار برجی) شناخته شده است. برج ها می توانم بگویم همگی جنبه نگهبانی دارد و به وقتش به عنوان سنگر دفاعی تغییر کاربری می داده است. زیاد طول و عرض شهر را نپیمودم و فرصت نبود حتی بروم بر جای بلند بایستم و اطراف را دید بزنم. اما آنچه دیدم دو برج بود، قد کشیده بر سر دو کوه. به لحاظ مکان یابی فوق العاده بود و حکایت از هوش نظامی و تدابیر پیش دستانه و هشدار باشانه اهالی داشت.

✅نقل یک خاطره
روستایی است در اطراف بهاباد در مسیر کوهبنان، به نام ببروئیه (بر وزن بفروئیه). با آنکه این روستا دردو جهت برج نگهبانی داشته است، اما همواره بدون هر گونه مقاومت قابل توجه مورد دستبرد قرار می گرفته است. و اهالی از دست این دسته های دزد غارتگر مسلح نزدیک بوده است خان و مان خود را یکسره رها بکنند و به شهر ها یا مراکز پرجمعیت بروند. این قضیه مربوط است به دوره دزد بازار احمدشاه. سر دسته یکی از این دزدان که از کردار زشت خود توبه کار شده بوده، یا از فرط پیری می رفته است تا دوران از کار افتادگی را سپری بکند، بزرگان روستا را فرا می خواند و می گوید: روستای شما تا خدا خدایی می کند باب دندان امثال ماست. این پیشنهاد را به عنوان قدرشناسی از شما به یادگار می گذارم. باشد که از ما راضی باشید. آخر باید پیشتر فهمیده باشید که شما همه اش از برج ها "می خورید." ونه از کمبود تفنگ سرپر و چوب و چماق و مردان زور آور. شما نمی خواهد چند برج مسخره و بی مصرف داشته باشید که" بودش" بدتر از " نبودش" هست. تنها یک برج بر سر آن کوه مقابل- با اشاره انگشت مکان دقیق را نشان روستاییان می دهد- بسازید، اگر بعد از این یک دزد توانست به روستای شما رخنه بکند، هرچه فحش دارید نثار من بکنید.
از فردای آن روز زن و مرد روستا کارهای مزرعه را تعطیل، به طور دسته جمعی مشغول ساختن برج پیشنهادی می شوند. نشان به آن نشان که دیگر با بودن این برج، روستا در امن و امان زیست تا آنکه رضا شاه آمد و مشکل ناامنی را رفته رفته حل کرد.

انارک در محاصره چند کوه و کوهک جدا ازهم و "بیخ در بیخ" قرار دارد. درواقع باید گفت انارک به برکت این کوهها و کوهک ها به طرز گزندناپذیری در حصار طبیعی قرار گرفته است. اهالی تنها باید زحمت ساختن برج آنهم با سنگ های لاشه پای کوه به خود می داده اند. تازه، این باروهای بلند و پرپهنا با سنگ های صخره ای و "پیکور پس زن" چه دخلی به باروهای رخنه پذیر خشت و گلی دارد که با نفوذ مقدارکی آب خیس می خورده اند و با طوفانکی درشان لرزه می افتاده است. به برکت همین حصار طبیعی بوده است که اکنون هیچ گونه آثار قلعه نشینی برخلاف جندق و بیاضه در این شهر دیده نمی شود. می شود گفت انارکی ها در هیچ دوره ای بخصوص از زمان نهضت مشروطه خواهی تا اواخر سلطنت احمد شاه، در مخیله شان هم کندن خندق و قلعه بندی خطور نکرده است.
با این حساب است که انارک می توانسته نسبت به روستاهای دیگر محفوظ تر و ایمن تر و در نتیجه آغوش بازتر و مشهورتر باشد. بی جهت نیست که در تاریخ چندصد ساله اخیر انارک به عنوان چهار راه ارتباطی اینقدر مرکر توجه و محل فرود و بارانداز راهگذران کاروانی و زیارتی و بازرگانان مثلا یزدی و کرمانی قرار گرفته است. واگر می بینیم که شتر داری و پیشه ی نسبتا ناندارِ قاقله داری و قافله سالاری و ترابری و ترانزیت کالا در انارک شکل گرفته و گسترش پیدا کرده است، باز از سر دولت امنیت تضمین شده بوده است. وباز اگر می شنویم که تاراجگرانی چون علیخان ورامینی ترجیح داده اند که در این نقطه یکجانشین بشوند و دست از شرارت و تبهکاری بکشند، باز به خاطر همین امنیت ساختار مند و تضمین شده بوده است. آخر امنیت، مطلوب همه هست. حتی مطلوب دزدان" تیره روان" دوره گرد است. همانان که کارشان و رسمشان و نانشان و آوازه و افتخار دروغینشان در برهم زدن امنیت روانی و مالی و غذایی مشتی مردم بی پناه و بی سرپناه خلاصه می شود.

✅دروازه ورودی و خروجی
نقشی که انارک در کشور بازی کرده است، فعلا به کنار. در ارتباط با خورو بیابانک پیداست که حکم دروازه خروجی و ورودی برای این ناحیه داشته است. در تاریخ معاصر ندیدم که به لحاظ تقسیمات کشوری انارک جزو آبادی های هفت گانه یا قرا سبعه (جندق و بیابانک یا خور و ببابانک) شمرده شده باشد. چنانکه حوزه انتخابیه آنها از روزی که مجلس شورا بر پا شده، از هم سواست. و از صحبت های جسته گریخته جندقی ها و فرخی ها و خوری ها هم متوجه شدم که آنها انارک و چوپانان را جزو اجزای سرزمینی خود به حساب نمی آورند. انارک و چوپانان را بیشتر ادامه نایین و وصله تن نایینی ها می شمارند، اما با وجود همه این تقسیمات ظاهری و موردی، تاریخ انارک و زندگی انارکی ها با تاریخ و زندگی اهالی خور و بیابانک به شکل اندام واره در پیوند بوده و هیچگاه حالت بده بستانی خود را از دست نداده است. نوعی هم سرشتی و هم سرنوشتی آنها را به طرز گسست ناپذیری پیوند داده است. پیوندها همه گونه هست. از پیوند های وجدانی و آیینی بگیرید تا پیوندهای ازدواجی و معیشتی و زیستی و امنیتی و اقتصادی و تجاری. مثلا اگر خور و ببابانک از ناحیه کاشان و ورامین دچار ناامنی می شده است، اول از همه بادِ این ناامنی به انارکی ها می خورده است. اول از همه پیه آن به تن انارکی ها می خورده است. بعد از خبر گیری و خبر رسانی انارکی ها بوده است که مثلا نایب حسین کاشی و فرزندان خلفش "ماشاالله خان" و" سرتیب" و "سرهنگ" به صورت ادواری و چرخشی در منطقه راه می افتاده اند و دامنه تاراج را تا " ایراج" و " اُردیب " و "بیاضه" در جنوب خور، نزدیکی های رباط پشت بادام می کشانده اند. به یقین برای انارکی ها گذر از " ریگِ جن" در تاریکی توهم زای شب ظلمانی کویر، آنچنان ترسناک نبوده است که خبر سرازیری نایب حسین و یاغی های تفنگدار او را شنیده و نشنیده به خور و بیابانکی ها گزارش می داده اند.

✅آخرین حلقه
دیگر نیم روز شده بود و بایست به مسیرم ادامه می دادم. خوشبختانه چندان گرسنه نبودم. چراکه صبحانه را به نظر خودم مفصل برگزار کرده بودم. اصولا در سفرهایی که تنها رهسپار می شوم، چندان در بند خورد و خوراک و استراحت نیستم. چه جوری بگویم؟ بیشتر اهل دیدنم. پرسیدنم. و چیز دانستن. دغدغه مندم. دست خودم نیست. نوعی لذت کشف و حسِّ تازه یابی مرا فرو می گیرد. آنسان که گاه غریزه گرسنگی ام را تحت الشعاع قرار می دهد. در سفرهای برون مرزی نمی دانم چرا؟ این حالت گاه به نحو بیمار گونه در من شدت پیدا می کند.

خیال رفتن داشتم که چشمم به تابلوی موزه خورد. این یکی را با همه شتاب و تنگنای وقت، اگر نه بازدید، دست کم باید دید می زدم. ....و چه خوب شد که دید زدم!
در این موزه با همه اختصار و با همه جا تنگی و فضای بسته، اشیاء و اقلام جور واجور، به نمایش در آمده بود:
از نمونه هایی از وسایل زندگی، ابزار های پخت و پز و حمام و غیره، بگیرید تا مثلا تصاویری از حیات وحش و گیاهان خودرو و نمونه سنگ های رنگارنگ معدنی و ...
بالاخره همت آقای ابراهیمی انارکی کار خود را کرده بود.
منتهاخیلی از اشیاءِ به نمایش در آمده خاص منطقه و شاخصه انارک نبود. در همه جای ایران به وفور می شد آنها را پیدا کرد. مثل دولچه حمام و سینی کنگره دار و نقش دار مسی، و از این قبیل. همین امر عطش بازدید را در من به نحو محسوسی فرو می کاست. اما آنچه جز در انارک یافت شدنی نبود، به وسایل و تجهیزات قدیمی مربوط به معدن سرب نخلک بر می گشت. این یکی برایم جذابیت موزه ای داشت و در واقع شروع یک بازدید هیجان آمیز و درس آموز به شمار رفت.
فرغون و چراغ های کاربیتی، در پوش قطور فلزی که زبری و زمختی سنگ های نتراشیده کوه را با خود داشت، و پالان شتر که دو طرفش چهارتا از این پیت های حلبی چهار گوش چهل لیتری، برای حمل آب و نفت به معدن نخلک، قرار داده بودند،...‌‌ و وسایل دیگر از این دست که لیست کامل آن خواننده را خسته می کند و قبلش نویسنده را به چانه گرمی و پرگویی می کشاند.
برایم جالب بود همه ابزار آلات معدنی که در این بخش در معرض بازدید گذاشته بودند، توسط آلمانی هایی که در معدن کار می کرده اند، ساخته شده بود. زمان دقیقا برمی گشت به دوره رضاشاه. (رضا شاه هم هرچه فکرش می کنم بیشتر دوست داشته است با آلمان ها ایاغ باشد و جناغ بشکند تا انگلیسی ها. منتها رعایت موقعیت مسلط انگلیسی ها را می کرده است. قبل از رضاشاه در دوره سید ضیا و "مملکت بی شاه" اسناد نشان می دهد معدن انارک در دست "قشون جنوب" یعنی انگلیسی ها بوده است. حال چه طور شده است که آلمان ها طعمه را از دست انگلیسی ها ربوده اند؟ محتاج به کندو کاو تاریخی است.)
شاید انارک نخستین جا و آخرین جایی باشد در ایران که دیرینگی اش با سابقه یک معدن سنجیده و تخمین زده می شود. هیچ بعید نیست که اصلا انارک، در مسیر معدن نخلک، اگر نه احداث وایجاد، دست کم به شکل یک واحد روستایی قابل احترام با ویژگی های قابل مطالعه در آمده باشد. خانم شهمیرزایی (راهنمای موزه) پا را از این حرفها بالاتر می بَرَد و تاریخ اکتشاف و بهره برداری از معدن را تا ۲۵۰۰ سال پیش. عقب می بُرد! من این حرف را باور نکردم و ترجیح دادم به روی خودم نیاورم....


ادامه دارد.