انارک سرزمین معادن باستانی

گزارش محمدرضا فاضلی – زمستان 1391 /  اطلاعات هفتگی شماره 3549 چهارشنبه 25 بهمن 1391 (صفحات 10 و 11)

---

«انارک» ولایتی است در دامنه کوه های بیابان مرکزی ایران موسوم به کوه های «سرخ» که در دشت کویر واقع شده است. برای دست یابی به این ولایت باید از اصفهان به سمت نایین بروید و پس از نایین به سمت شمال شرقی کشور در جاده نایین _خور بیابانک که جاده ای است باریک و دو طرفه طی طریق کنید. 
پس از طی 75 کیلومتر، این جاده شما را به ولایتی آرمیده در سینه کوه به نام «انارک» خواهد رساند. در طول مسیر شما از بیابانی بی آب و علف که سطح آن را سنگریزه های سیاه رنگ پوشانده، عبور خواهید کرد که با توجه به شیب زمین وافق دید انسان در نیمروز امکان مشاهده «سراب» را در دریایی خیالی پوشیده از آب خواهید داشت که هرگز دست مبارکتان به آب آن، تر نخواهد شد. شاید نام قدیمی ترین محله انارک و چشمه ای به همین نام به نام «چشمه سراب» که هسته اولیه گردهمایی جمعیت در انارک بوده، به همین خاطر باشد.
انارک که در گویش محلی «نارسینه» نام دارد تاریخی پر فراز و نشیب را در طول تاریخ طی کرده و عمارتی برج مانند بر فراز تپه ای که انارک بر سینه آن آرمیده «برج سفید» نام دارد. من در ادامه تحقیقاتم پیرامون دریای باستانی ایران آثار آب را در اطراف انارک شناسایی کردم و شکی بر آن نیست که با توجه به آثار دریایی به جای مانده در پیرامون، این وادی را روزگاری آب فرا گرفته بوده و فعالیتهای کوه زایی در ادوار گذشته زمین، آثار فلزات بسیاری در انواع مختلفه به جای گذاشته است به گونه ای که من این شهر را گهواره تمدن بشر در کشف فلز و صنعت ذوب در کویر مرکزی ایران می خوانم.
گواه بر این ادعا وجود یکی از قدیمی ترین و باستانی ترین معدن سرب و نقره به نام «نخلک» در این سرزمین است که آزمایش رادیو کربن 14 روی آثار آتشکده این معدن تاریخی فراتر از 2500 سال قدمت را نشان می دهد. اگر چه با نظر به بناهای به جای مانده و آثار ساخت و سازهای قدیمی در خود انارک چیزی از ماقبل تاریخ به چشم نمی خورد ولی در اطراف انارک آثاری وجود دارد که خلاف این باور را ثابت و طبق اسناد و نوشته های انارک و باور مردم، زمانی که اولین گروه مهاجر به این سرزمین پای نهادند آثاری از تمدن های کهنه در این ولایت وجود داشته است. وجود آتشکده های پراکنده و مخروبه و برج های سنگی بسیار و معدن مس و نقره و آهن و سرب و روی، و شناسایی 28 معدن که یکی دیگر از آن ها معدن قدیمی «تالمسی» می باشد به همراه ده ها کوره مخروبه ذوب فلز و انبوه سرباره های کوره، نشان می دهد که تمدن های ساکن در مرکز ایران روزگاری در این وادی زندگی می کردند و نشان می دهد که تمدن عظیم و پر قدرت دولت هخامنشی روزگاری از ذخایر عظیم معدنی این منطقه در فتح و فتوحات و کشورگشایی و برقراری امپراتوری بزرگ مشرق زمین نقش داشته است.
اما قدیمی ترین سند وجود این ولایت سفرنامه «اسون هدین» سوئدی و ذکر نام انارک در حدود و حوالی این منطقه در دهی قدیمی به نام «علم» است. اما هدین، انارک را ندید و از آن چیزی نمی نویسد ولی به نظرم قدیمی تر از آن سفرنامه ناصر خسروی قبادیانی در سال 444 هـ .ق. بوده که در راه برگشت از سرزمین های اسلامی از اصفهان به نایین و از آنجا به انارک و سپس به دهی به نام جرمق می رود، که با توجه به راه های کویر و آب انبارهای موجود و استراحتگاه ها باید در انارک به سمت «جرمق» تغییر مسیر داده باشد و هسته اصلی جمعیت در آن زمان در ده «عشین» متمرکز بوده که از انارک قدیمی تر است.
آثار شلاق و ستم بر گرده مردم این ولایت از ظلم و تجاوز دولتهای بی کفایت قاجاری بسیار و این ولایت از تجاوز و تعدی دزدان و راهزنان بیابان مرکزی در امان نمانده و آثار تعدی و ستم «نایب حسین خان کاشی» و دار و درسته «علی ورامینی» دامنگیر مردم در قرون گذشته بوده و بر همین اساس فرمانی از امیر کبیر خطاب به والی انارک موجود است که حفاظ و حصاری مطمئن بر گرد شهر ساخته شود و جان و مال و ناموس مردم از تخطی و تعدی در امان بماند که آثار مکتوب آن در کتاب «انارک» تالیف نویسنده مشهور این ولایت استاد محمدعلی ابراهیمی انارکی موجود است.
ریشه اصلی مهاجرین این ولایت را از ولایات شرقی ایران می دانند و بنیان گذار انارک فعلی را منسوب به «محمد پهلوان» که جوانی از همین ایلات مهاجر بوده می دانند. انارک را زبان و گویشی خاص بوده که تنها این گویش در ایالات باستانی مرکزی چون گرمه و خور و نایین به چشم می خورد و ریشه ای اوستایی و زرتشتی دارد که خود سند دیگری در قدمت این منطقه است. انارک را در قدیم هفت محله بوده که اقوام مختلفی در این محله ها در صلح و صفا زندگی می کردند. آن ها پذیرای فرهنگ های مختلف از قبایل دیگر بودند. نام هفت محله این ولایت محله بیابانک، بیک علی، قافله گاه، جویباره، عرب ها، پشت حصار و محله سراب به عنوان قدیمی ترین محله که روزگاری در انارک ساکنینی در برداشته است.
تراکم و تردد شتر در این منطقه از روزگاران قدیم رواج داشته و انارک به سان ترمینالی در کویر باعث جدایی راه های شمالی و شرقی بوده و آثار آب انبارهای مخروبه و کاروانسرای مشجری، باقی مانده این راه ها هستند. بناهای قدیمی از لاشه های سنگ و گاهاً با خشت و گل ساخته شده و رشد و گسترش ریشه گیاهان با توجه به ساختار کوه و سنگ در لایه زیرین خاک امکان پذیر نیست و پوشش گیاهی به مزارع دور و اطراف چون مزرعه زیبای «اسماعیلان» انتقال پیدا کرده است.
انارک همواره با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم می کند. در کل، منطقه کویر مرکزی مردمی به فهیمی و با فرهنگی انارک ندیدم. توجه این مردم به کسب علم و مهاجرت به شهرهای بزرگ و کسب تجربه، زندگی نسلی را در انارک حاکم کرده که بسیار آگاه به مسایل اطراف خویش هستند و رشد و آبادی را در فرهنگ در برداشته است. اگر خواستید شب ها ستاره ای از آسمان کویر چیده و آن را در طبق اخلاص از عظمت خواند به چشمانتان هدیه کنید، حتما شبی را در کویر انارک سپری کنید. انارک اکنون بخشی از توابع نایین اصفهان است.