به پاس گویش گزی

احمد فاضل: گویش امروز گزی‌ها، زبان دیروز اصفهانی‌هاست 
روز جهانی زبان مادری و سالروز به ثبت رسیدن گویش گزی بهانه‌ای شد تا به همت مرکز آفرینش های ادبی قلمستان، اهالی اصفهان و اهالی گز به پاس زبان مادری مشترک و کهن خود گردهم آیند. دکتر احمد فاضل اما با افسوس از جای خالی کهن زبان اصفهان که ریشه در زبان پهلوی و گزی داشته، یاد کرد. آنچه البته به قول او جای خرسندی دارد، این است که یهودیان اصفهان هنوز این زبان را به منزله میراث ماندگار خود حفظ کرده‌اند و گزی ها هم هنوز با این زبان شاعرانه سخن می‌گویند و به دیوان درویش عباس گزی، گنجینه 150 ساله زبان خود می‌بالند.
دکتر احمد فاضل، زبان شناس و پژوهشگر درباره اهمیت زبان می‌گوید ساعت ها می توان درباره پدیده زبان سخن گفت، چرا که زبان در حوزه های مختلف آن قابل تامل بوده و اعجاز آن برای انسان بارز است. زبان مبین شخصیت، شأن، تفکر، فضیلت و کرامت آدمی است  و به واسطه زبان است که درونیات و ارزش آدمی آشکار می شود. به همین اندازه که زبان برای آدمی هویت آفرین است در جوامع هم مبین هویت فرهنگی و اجتماعی مردمان است.»
به اعتقاد او، این قیاس بین انسان و جامعه بسیار نزدیک است، چرا که اگر انسان زبان نداشته باشد، در گمنامی زندگی می‌کند و قادر نیست توانمندی و قابلیت های خود را آشکار و اخبار و اندیشه های خود را به دیگران منتقل کند. جامعه هم دقیقا همین طور است و اگر فرهنگی در یک جامعه هویت و گذشته خود را به دست فراموشی بسپارد و زبانش مورد کاستی قرار بگیرد، در واقع هویتش ناشناخته باقی خواهد ماند، چرا که بزرگ‌ترین میراث کهن بشریت در بستر زبان جلوه گر می شود.احمد فاضل در بررسی و مقایسه دو شهر اصفهان و گز و ریشه های تمدنی و زبانی آن، ابتدا به پیشینه تاریخی آنها رجوع می‌کند و می‌گوید:« اصفهان شهری بسیار قدیمی است و برخی منابع نقل کردند که بنای این شهر در زمان طهمورث دیوبند گذاشته شده است و آنان که با شاهنامه آشنا هستند، می دانند طهمورث از پادشاهان پیشدادی و اسطوره ای شاهنامه محسوب می شود. یعنی سومین پادشاه پیشدادی و این دوران متعلق به دوران ماقبل تاریخ است، زمانی که هنوز تمدنی شکل نگرفته واصفهان البته در دوره‌های گوناگون تاریخ باستان خوش درخشیده است.
استاد محیط طباطبایی جایی ذکر کرده در زمان اشکانیان، اصفهان به منزله مرکز نگهداری اسناد رسمی و غیر رسمی مطرح و تحت فرمانروایی آخرین پادشاه اشکانی قرار داشته و در دوره‌های بعدی همچنان این شهر زبانزد است.»او درباره قدمت شهر گز هم معتقد است منابع بسیاری وجود دارد که کهن بودن این شهر را نشان می دهد:«حمدالله مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب در قرن هشتم ذکر می کند  بهمن ابن اسفندیار دستور داد در قریه گز آتشکده ای بسازند. حکومت بهمن ابن اسفندیار از نظر تاریخی به دوره هخامنشیان بازمی گردد  و وقتی او این دستور را می دهد به این معنا نیست که بنای شهر در آن دوره گذاشته شده، بلکه این شهر وجود داشته و از اهمیت، شهرت و معروفیت بالایی برخوردار بوده است. در بسیاری از منابع دیگر ذکر شده که گز از اعظم قرای منطقه برخوار بوده و به منزله بزرگ‌ترین شهر این منطقه شناخته می شده است.»این عضو هیئت علمی دانشگاه از اشتراکات اصفهان و گز به زبان اشاره می‌کند و می‌گوید  گویش گز هنوز پابرجاست، اما اینکه اصفهان در گذشته چه زبانی داشته را کمتر کسی می‌داند:«آیا تصور می کنید مردم اصفهان همواره به زبان فارسی صحبت می کردند؟
نه. اصفهان صاحب زبان بوده و مردم با زبانی صحبت می کردند که امروز در شهر گز کاربرد دارد. در واقع گویش امروزی شهر گز، زبان گذشته مردم اصفهان بوده است. گویشی که از جهت غنا، کمال، کاربرد پیشوند، پسوند، شناسه فاعلی و صرف فعل  تمام ویژگی و مختصات یک زبان و حتی بیش از آن را در خود دارد. آهنگ و موسیقی سرشاری در نوع بیان گویش گزی وجود دارد. دستور زبان مستقل و منحصر به فرد و متفاوت با زبان فارسی که ادامه زبان های ایران باستان است، از ویژگی‌های دیگراین زبان محسوب می‌شود.»
به روایت دکتر فاضل و با استناد به منابع، اصفهان از زمانی که به پایتختی دولت صفویه انتخاب می شود، کم کم تحت تاثیر زبان فارسی، زبان کهن خود را فراموش و زبان رسمی جایگزین می شود: «در منابع متعددی به زبان قدیم اصفهان اشاره شده است. کتاب احسن التفاسیر که در قرن چهارم هجری نوشته شده، به زبان قدیم اصفهان اشاره می‌کند و کتاب محاسن اصفهان مافروخی و حکایت های ابوالقاسم بغدادی و اشعار عبید زاکانی از دیگر منابع قابل استناد در این زمینه است.»مبحث دیگری که دکتر احمد فاضل در بررسی زبان کهن اصفهان و گز به آن می پردازد، فهلویات است، زبانی که مردم مناطق مرکزی ایران با آن سخن می گفتند و بخشی از این فهلویات در قالب سروده هایی در منابع ادبی ذکر شده است:«فهله منظور همان پهله است که اصفهان و مناطق وسیع دیگری چون ری، همدان، آذربایجان و نهاوند را در برمی گرفته که اینها در واقع قلمرو وسیع زبان فارسی شناخته می شده، اما این زبان تحت تاثیر زبان رسمی بسیاری از ابعاد و جلوه های خود را از دست داده است. فهلویات همان زبانی است که اصفهان در دوره باستان از آن استفاده می‌کرده و امروز مردم در شهر گز و بسیاری مناطق دیگر چون، نطنز، میمه، وزوان، خوانسار، جرقویه و نائین و به نقل از دکتر ایران کلباسی، حتی در قفقاز با آن صحبت می کنند و البته این زبان اشتراکاتی هم با زبان زرتشتیان یزد دارد.  یهودیان اصفهان هم هنوز به همین زبان صحبت می کنند.
شیرینی و فصاحت از ویژگی های فهلویات بوده  که گاهی از آن به زبان پهلوی هم یاد می شود. حتی حافظ و فردوسی هم به آن اشاره کره اند.»به زعم این پژوهشگر زبان شناسی، آهنگ و بیان جملات زبان گزی شعر گونه، نرم، روان، شیوا، دلنشین و سرشار از موسیقی است. حتی گفت‌و گوی روزمره مردم گز همچون سرودن شعر است: «اوحدی اصفهانی که البته برخی او را به دلیل درگذشت در مراغه، اوحدی مراغه ای می شناسند، در قرن هفتم و هشتم قمری غزلیاتی را به همین زبان سروده است و تصحیح دکتر سعید نفیسی بر آن با نام غزلیات اوحدی اصفهانی وجود دارد. چهار غزل در بین غزلیات اوحدی با عنوان فی لسان الاصفهانیه سند دیگری بر زبان کهن اصفهانی شناخته می شود.» دیوان درویش عباس گزی از منابع 150 ساله ای است که احمد فاضل به آن اشاره می کند و آن را تنها اثری می داند که توانسته به حفظ یک گویش کمک کند. آثار این شاعر گزی آنقدر اهمیت دارد که  بسیاری از مستشرقان اروپایی را هم وادار به مهاجرت و بررسی روی 13 هزار بیت شعر او و البته زبان گزی کرده است.
ویلهلم آیلرس، زبان شناس آلمانی از کسانی است که دو جلد کتاب درباره زبان گزی منتشر کرده است. حسین علی محمدی، پژوهشگر درباره چاپ غزلیات درویش عباس و اهمیتی که او برای ماندگاری زبان گزی داشته سخن می گوید و اینکه شایسته است نسخه های قدیمی اشعار این شاعر به گنجینه ای سپرده شود: «سال های 62 و 63 که ایران درگیر جنگ بود، ما از احمد خاکسار درخواست کردیم که دیوان درویش عباس را از زیر گرد و خاک ها بیرون بیاورد و ما به تصحیح و استخراج غزلیات او بپردازیم. حدود هشت سال این بررسی و جست و جو ادامه یافت و سرانجام در سال 1371 غزلیات درویش عباس گزی منتشر شد. ما آن زمان با محدودیت مالی روبه رو بودیم و کسی هم رغبتی به خرید این مجموعه نداشت و استقبالی صورت نگرفت اما از دوره ای که بسیاری به اهمیت این کتاب پی بردند، کتاب کمیاب شده بود.
من امروز این مژده را می دهم که مثنویات درویش عباس حاوی 4500 بیت شعر زیر چاپ است و مجموعه قصاید، بهاریه ها و دیگر اشعار این شاعر قدیمی که به مثابه آثار ملی ایران شناخته می شود، به همت دکتر احمد فاضل در دست چاپ قرار گرفته است.»
(اصفهان زیبا -چهارشنبه ۸ اسفند ۱۳۹۷ - شماره روزنامه: 1397/12/08 (شماره 3426) - شیما خزدوز)