یکی از بهترین آنغوزه‌های کشور در نایین و خوروبیابانک وجود دارد، شیرین بوده و شیرابه آن بسیار قیمتی است مورد توجه بازار سیاه قرار گرفته و در سایه غفلت مسؤولان شرق اصفهان از ارزآوری و اشتغال پایدار این محصول بی‌نصیب مانده است.
به گزارش پایگاه خبری صدای نایین، در حال حاضر ایران به عنوان کشوری چهار فصل دارای بیش از ۸ هزار گونه گیاهی است که رایج‌ترین گونه‌ها در ایران، گیاهان دارویی بوده و تعداد آن‌ها نسبتاً زیاد است.
یکی از گیاهان دارویی پرکاربرد و ارزشمند ایران، گیاه آنغوزه است که سطح رویشگاه‌های آن در کشور ۱ میلیون هکتار است و ایران بهترین شرایط اقلیمی برای تولید آنغوزه باکیفیت را دارد.
آنغوزه، که با نام علمی Ferula شناخته می‌شود، گیاهی علفی و چند ساله است که در سالهای اولیه رویش، ساقه قابل رویتی ندارد و برگ‌های گیاه روی زمین پهن می‌شوند و در سالهای آخر رشد ساقه نمایان می‌شود.
گیاه آنغوزه ۶۰۰ نوع کاربرد درمانی و صنعتی دارد و برگ آنغوزه که بوی تندی دارد برای بیماری‌های دستگاه گوارشی بسیار کاربرد داشته و ضد نفخ، ضد میکروب و آنتی اکسیدان است.
آنغوزه
آبتین میرطالبی، رئیس اداره بهره‌برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در گفت و گو با خبرنگار فارس در نایین، بیان کرد: در این استان حداقل ۲هزار گونه گیاهی وجود دارد که گیاهان دارویی در سطح تقریبی ۶ میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار در مراتع و جنگل‌های استان هستند و از حدود ۳۰۰ گونه گیاهان دارویی، ۴۵ گونه مصرف و سالی ۲ هزار تن برداشت می‌شوند که حدود ۲۰۰ هزار نفر نیز مشغول به کار هستند.
وی افزود: بهره‌برداران رویشگاه‌های طبیعی استان، اکثراً عشایر، روستاییان و مرتعداران هستند که حدود ۱۳۰ میلیارد تومان در سال بدون ارزش افزوده، این محصولات سر زمین به فروش می‌رود.
میرطالبی با اشاره به اهمیت توسعه رویشگاه‌های گیاهان دارویی در مراتع و جنگل‌ها، گفت: در قالب طرح‌های مرتع‌داری، دامداران به حفاظت و کشت گیاهان دارویی مانند بذرپاشی، نشاکاری و کُپه‌کاری انواع گیاهان مانند کتیرا، باریجه، آویشن، آنغوزه و کرفس کوهی تشویق می‌شوند تا در کنار اشتغال‌زایی و درآمدزایی، حفاظت از عرصه‌های طبیعی نیز محقق شود.
رئیس اداره بهره‌برداری منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان با بیان اینکه در میان گیاهان دارویی طبیعی استان، صمغ کتیرا اهمیت فراوانی دارد، گفت: گیاه گون در سطح یک میلیون هکتار و به صورت انبوه در استان وجود دارد که سالی ۲۰۰ تن در شرایط ترسالی و حدود ۱۰۰ تن در شرایط خشکسالی، صمغ این گیاه برداشت می‌شود.
سهم ناچیز ایرانیان در مصرف صمغ شیرین آنغوزه
وی ادامه داد: در این استان ۱۰۰ هزار هکتار رویشگاه آنغوزه وجود دارد که برای آن طرح تهیه شده است و بهره‌برداری با توجه به بارندگی انجام می‌شود.
میرطالبی خاطرنشان کرد: در استان اصفهان می‌توانیم سالی ۳۰ تن شیره آنغوزه بهره‌برداری کنیم اما به دلیل کمبود نیروی کار و خشکسالی، سالی ۵ تن برداشت شیره انجام می‌شود که این محصول به استان‌های خراسان جنوبی و شمالی و از آنجا به افغانستان و سپس به هندوستان صادر می‌شود.
رئیس اداره بهره‌برداری منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان با اشاره به اینکه کشور ایران در زمینه تولید صمغ آنغوزه شیرین در جهان رتبه اول را دارد، بیان کرد: در سال حدود ۲۰۰ تن صمغ این گیاه در کشور تولید می‌شود که سهم ایرانیان تنها ۵ درصد آن هم به صورت مصرف خوراکی است و ۹۵ درصد دیگر به صورت خام صادر می‌شود.
وی افزود: کشت این گیاه در کشور شروع شده است اما هنوز کشاورزان برای زراعت آن، اطمینان ندارند و توسعه زراعی آنغوزه رخ نداده است، از طرفی هنوز فرآوری آنغوزه در کشور جایگاهی ندارد و هندی‌ها فقط آن را به صورت خام می‌خرند.
یکی از بهترین آنغوزه‌های کشور در نایین وجود دارد
آنغوزه که گیاهی بیابانی و دارای ریشه ضخیم با ساقه قوی است، رشد آن از اوایل بهار شروع و تا اواسط خرداد ماه ادامه دارد و پس از هفت سال گل می‌دهد، از مشخصات بارز این گیاه دارویی که به آن ارزش اقتصادی بخشیده، شیرابه‌ای است که از آن به دست می‌آید و دارای خواص ضد انگلی، آرام بخشی، مسکن و ملیّن است و برای درمان صرع نیز کاربرد دارد.
در سال چهارم رشد گیاه، اوایل تابستان در بالای طوقه، تیغ‌زنی انجام و شیرابه‌ای استخراج می‌شود که بوی ناخوشایندی دارد و در مجاورت هوا تغییر رنگ داده و سفت می‌شود که ماده اولیه بسیاری از صنایع دارویی و آرایشی است و همچنین در طب سنتی استفاده‌های فراوانی دارد.
این گیاه در استان‌های اصفهان، خراسان، سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد، فارس، یزد و کرمان رشد می‌کند که یکی از رویشگاه‌های مهم آنغوزه، شهرستان نایین در شرق استان اصفهان است.
نایین به دلیل داشتن وضعیت اقلیمی متنوع از مناطق کوهستانی گرفته تا عرصه‌های بیابانی، تنوع بسیار خوبی از انواع گونه‌های گیاهان دارویی، صنعتی و خوراکی دارد.
احسان امامی میبدی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان نایین در گفت و گو با خبرنگار فارس اظهار کرد: محدوده حوزه استحفاظی این شهرستان در عرصه منابع طبیعی ۲ میلیون و ۲۵۹ هزار هکتار یعنی حدود یک پنجم استان اصفهان است که زیستگاه وسیع و پربار گیاهان دارویی است و از نظر فراوانی، گیاهان آویشن، آنغوزه و ریواس در نایین، بیش از هر گیاه دیگری رویش دارند.
وی افزود: از نظر کیفیت گیاهان دارویی، یکی از بهترین آنغوزه‌های کشور در نایین وجود دارد که شیرین بوده و شیره و بذر آن بسیار قیمتی است و مورد توجه بازار سیاه قرار گرفته است.
امامی در خصوص روش بهره‌برداری این گیاه، بیان کرد: در فصل بهار درخواست بهره‌برداری به اداره منابع طبیعی داده می‌شود و پس از بازدید کارشناسان در صورت شرایط مساعد رویشگاه‌ها، مجوز بهره‌برداری صادر و عقد قرارداد صورت می‌گیرد.
صنعت آنغوزه؛ ظرفیتی درآمدزا
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری نایین تصریح کرد: بهره‌برداری این گیاه به صورت قانونی و در قالب شرکت تعاونی و اداره منابع طبیعی صورت می‌گیرد که اعطای مجوز باعث جلوگیری از زیاده‌خواهی و همچنین کنترل بهره‌برداری از منابع طبیعی با توجه به شرایط اقلیمی می‌شود که این مهم در سالهای اخیر باعث کاهش برداشت‌های غیر مجاز در سطح عرصه‌های مرتعی شهرستان گردیده است.
وی با بیان اینکه در هر هکتار سطح رویش آنغوزه، حدود ۲۰ هزار بوته وجود دارد، گفت: هر بوته این گیاه، ۲۰ تا ۵۰ گرم صمغ دارد که اگر نصف بوته‌ها هم سبز نشوند تقریباً در هر هکتار ۲۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم صمغ به دست می‌آید که از قرار کیلویی ۱۰ میلیون تومان، ۲ تا ۵ ملیارد تومان درآمد دارد.
امامی تصریح کرد: همچنین تحقیقات نشان داده است در صورت آبیاری ۲ بار درماه یعنی از نیمه بهمن تا اردیبهشت، از هر بوته ۸۰ گرم صمغ به دست می‌آید که این یعنی درآمد خیلی بیشتری حاصل می‌شود.
گسترش آنغوزه نایین، نیازمند توجه ویژه مسؤولان است
با توجه به اینکه آنغوزه نایین از کیفیت خوبی برخوردار است و صمغ آن ارزش بالایی دارد، احیا و گسترش رویشگاه‌های آن می‌تواند علاوه بر ایجاد یک منبع درآمد پایدار برای بومی‌ها، کمک موثری در توسعه اقتصادی کشور باشد.
کشور هندوستان یکی از طرفداران آنغوزه ایران است که با فرآوری صحیح این گیاه دارویی و کاربرد آن در صنعت داروسازی ارزش اقتصادی آن را تا چندین برابر افزایش داده و با ارسال فرآورده‌های آن به کشورهای اروپایی ارزآوری بسیار زیادی نصیب خود کرده است که وجود دلالان، صادرات فله و خام آنغوزه و عدم آشنایی مردم ایران با بازاریابی اصولی این محصول، کشور ما را از این ارزآوری بی‌نصیب کرده است.
در این میان، غفلت از آنغوزه‌های مرغوب کشور و تنها توجه به مناطق محدود مانند خراسان جنوبی، باعث شده است که آنغوزه شیرین نایین نیز همچنان ناشناخته بماند و زمینه‌های لازم برای احیا و گسترش آن فراهم نشود و آن درآمد پایدار و ارزآوری لازم برای مردم بومی این منطقه اتفاق نیفتد که این امر نیازمند توجه ویژه مسؤولان استانی است.
به کارگیری دانش بومی و نیروی انسانی جوامع محلی در زمینه احیا و توسعه رویشگاه‌ها و توسعه صنایع تبدیلی با توجه به موقعیت جغرافیایی رویشگاه‌ها می‌تواند گام مؤثری در احیای آنغوزه نایین باشد.
گفتنی است که در سال گذشته دوره آموزشی برای معرفی گونه آنغوزه از طرف اداره منابع طبیعی نایین برگزار شده است که به دنبال آن ۳۵۰۰ نشاء آنغوزه تهیه شده و توسط کشاورزان و مرتعداران کشت شده است که در مناطقی که ۴ نوبت آبیاری داشته سبز شده و مناطق بدون رسیدگی موفقیت‌آمیز نبوده است.
باید طرح جایگزین کردن گیاهان دارویی در روستاها اجرا شود
آقای اشکستانی از اهالی روستای اشکستان نایین از سال ۹۳ کاشت و توسعه گیاهان دارویی در زمین‌های زراعی روستاهای نایین را شروع کرده است و هم اکنون مشغول کشت آزمایشی آنغوزه در روستای مادری خود است.
اصغر اشکستانی، کشاورز نایینی در گفت و گو با خبرنگار فارس بیان کرد: با توجه به اینکه آنغوزه یک گیاه مرتعی بوده و با بذر تکثیر می‌شود و در سالهای اخیر به دلیل کاهش بارندگی در عرصه‌های بیابانی شهرستان رشد چندانی نداشته است، تصمیم به کاشت این گیاه در زمین‌های زراعی روستا نمودم.
وی با اشاره به اینکه سال گذشته نشاء دو ساله آنغوزه را در سطح ۲۰۰ متر کاشته است، افزود: تاکنون آنغوزه در زمین روستا رشد مطلوبی داشته است که در سال چهارم یا پنجم برداشت خواهد شد و امیدوارم نتیجه رضایت‌بخشی داشته باشد.
اشکستانی تصریح کرد: امروزه چون امکان توسعه سطح بعضی از محصولات زراعی در روستاهای نایین وجود ندارد و همچنین کار عملیاتی و هزینه‌بر زیادی داشته و ورود ماشین آلات کشاورزی نیز ممکن نیست، باید طرح جایگزین کردن گیاهان دارویی به صورت گسترده اجرایی شود.
درخواست اعتبارات کردم اما هنوز حمایت نشدم
این کشاورز نایینی با اشاره به اینکه قصد دارد سطح کشت آنغوزه را افزایش دهد، گفت: علت انتخاب من این بود که آبیاری آنغوزه از آذر تا فروردین ماه یعنی زمانی که بحران آب در روستای ما وجود ندارد، انجام می‌شود و همچنین این گیاه به سرما مقاوم بوده و علاوه بر نداشتن آفت، خودش آفت‌کش درختان دیگر نیز است.
وی با تأکید بر اینکه آنغوزه در تابستان نباید آب بخورد و اگر نزدیک استخر و باغات و زیر سایه باشد آسیب می‌بیند، بیان کرد: چالش اصلی من برای گسترش آنغوزه انتقال آب با لوله به زمین‌های روستا است تا آب در مسیر از بین نرود که برای این کار درخواست اعتبارات کردم اما هنوز حمایت نشدم.
آقای اشکستانی با شروع کشت گیاهان دارویی به زادگاه خود برگشته و این یعنی گسترش گونه‌های گیاهی علاوه بر تأمین منافع اقتصادی کشور منجر به مهاجرت معکوس و رونق روستاها نیز می‌شود که تحقق این امر نیازمند این است که مسؤولان شهرستان نایین موضوع توسعه گیاهان دارویی را در برنامه اصلی خود قرار داده و با تخصیص اعتبارات لازم از سرمایه‌گذاران این بخش حمایت کنند.
قاچاق آنغوزه در سایه بی‌توجهی مسؤولان
با آقای عشینی یکی از مرتعداران شهر انارک که کشت آنغوزه را با مشارکت پیمانکار به صورت طرح تلفیقی از سال ۹۸ آغاز کرده است، نیز به گفت‌وگو نشستیم؛ ابوالفضل عشینی در گفت و گو با خبرنگار فارس بیان کرد: ایراد بزرگ در بهره‌برداری آنغوزه منطقه این است که مجوز بهره‌برداری دیر صادر می‌شود و زمان مناسب برداشت از دست رفته و حاصلی به دست نمی‌آید.
وی ادامه داد: نگه‌داری از عرصه و برداشت محصول هزینه فراوانی دارد و این در حالی است که مرتع‌دار از عرصه حفاظت و از بهره‌برداری غیرمجاز و قاچاق محصول جلوگیری می‌کند.
عشینی تصریح کرد: برخی افراد به بهانه‌های مختلف در عرصه حضور پیدا کرده و اقدام به قاچاق صمغ آنغوزه می‌کنند که در سال گذشته بار غیرمجاز آنغوزه در پاسگاه چوپانان متوقف و به ما برگردانده شد.
پسرم این کار را رها کرده است
شهرستان خوروبیابانک با ۱۷هزار و ۵۷۰ هکتار از مهم‌ترین رویشگاه این گیاه در استان اصفهان است، آقای ثقفی از اهالی روستای خُنج این شهرستان یکی از مرتعداران منطقه بوده که ۴۰ سال پیش مطالعه و تحقیق در خصوص کاشت گیاهان دارویی را آغاز کرده است و اکنون در ۶۴ سالگی با کوله‌باری از تجربه، به سالهای به بار نشستن زحماتش رسیده است و حرفهای زیادی برای گفتن دارد.
جلال ثقفی، کشاورز خوروبیابانک در گفت و گو با خبرنگار فارس اظهار کرد: طبیعی است که در اقلیم خشک و بیابانی خوروبیابانک به دلیل کمبود باران و منابع آبی راهی جز رفتن به سمت تولید گیاهان دارویی نداشتم چرا که گیاهان دارویی نیاز آبی کم داشته و برای تولید به گرمای فراوان نیاز دارند که خور در این زمینه بسیار مستعد است.
وی افزود: در ۱۳ هکتار زمین گیاهان آنغوزه، وَشا، زیره سیاه و قدومه شیرازی را کشت کرده‌ام و بعد از آزمون و خطای زیاد سال گذشته روش برداشت صحیح آنغوزه را یاد گرفته و توانستم مقدار ۱ کیلو صمغ برداشت کنم.
ثقفی با اشاره به اینکه پسرش به دلیل بی‌توجهی به جایگاه تولیدکننده در شهرستان، این کار را رها کرده است، بیان کرد: تنها نگرانی و دغدغه من این است که با بسته شدن پرونده عمرم این تجربه من به خاک سپرده شود چرا که تاکنون اقدامی برای ترویج این کار صورت نگرفته است و همچنین شرایط اقتصادی به سمتی رفته که کسی حاضر نیست کارهای پر‌زحمت انجام دهد.
وقتی درخواست وام دارم بهانه‌های مختلف می‌آورند
این مرتع‌دار خوروبیابانکی ادامه داد: شهرستان اگر بخواهد به بقای خودش از نظر جمعیتی ادامه دهد، ناگزیر است که به سمت کشت آنغوزه برود به دلیل اینکه بارندگی بسیار محدود، کشت محصولات دیگر را غیر ممکن کرده است اما آنغوزه یک مرحله آبیاری نیاز دارد و حتی اگر این یک مرتبه هم اتفاق نیفتد حیات این بوته برای سالهای بعد تا دریافت رطوبت حفظ می‌شود.
ثقفی با بیان اینکه هرچقدر بخواهید لوح تقدیر به من داده‌اند اما وقتی درخواست وام دارم بهانه‌های مختلف می‌آورند، گفت: مسؤولان باید پای کار بیایند پول خرج کرده و حمایت کنند و راهکار را نشان مردم بدهند اما هنوز غافل هستند تا زمانی که دیگر فرصت از دست برود و نشود کاری کرد.
طرح زراعت آنغوزه برای حفظ طلای سفید ایران
آقای ثقفی جلوگیری از تخریب رویشگاه‌های اصلی گیاه، تولید بذر جهت گسترش رویشگاه‌ها در مراتع مستعد، اقتصادی کردن زراعت برای کشاورزان در روستاهای دارای پتانسیل و ایجاد اشتغال پایدار و جلوگیری از مهاجرت روستاییان را اهداف طرح توجیهی خود عنوان کرد.
این کشاورز خوروبیابانکی ادامه داد: آنغوزه قابلیت کشت تلفیقی نیز دارد یعنی می‌توان آن را با زیره سیاه که گیاهی پایا است و یا با قدومه شیرازی که گیاهی یک ساله است به صورت تلفیقی کشت نمود و از هر دو کشت، سود قابل توجهی به دست آورد.
وی گفت: تنوع برداشت از یک کشت، از دیگر ویژگی‌های خوب آنغوزه است که چهار محصول متفاوت برگ، شیرابه، آنغوزه و بذر را می‌توانیم از این گیاه برداشت و در زمینه‌های درمانی و بهداشتی مصرف کنیم.
ثقفی تاکید کرد: با مقدار آب معین و لازم برای کشت یک هکتار گندم می‌توانیم ده هکتار آنغوزه کشت کنیم که بعد از سال هفتم، همه ساله می‌توان تا ۶۰۰ کیلو از هر هکتار آنغوزه برداشت نمود که در مقیاس ده هکتار، ۶ تن آنغوزه برداشت می‌شود.
مرتع‌دار خنجی تصریح کرد: این مقدار آنغوزه از نظر وزنی دوبرابر سه تن گندمی است که می‌توانستیم تولید کنیم و از نظر ارزش ریالی در مقایسه با گندم حداقل هر کیلو آنغوزه ۵۰ برابر گندم است یعنی اگر این طرح خوب مدیریت شود درآمد صد برابری نسبت به کشت قبل، دور از واقعیت نیست.
آقای ثقفی از طریق وبلاگ‌نویسی و مشاوره‌های تلفنی و حضوری تجربه خود را به سراسر کشور و حتی خارج از کشور منتقل کرده است و با اینکه در تمام این سال‌ها بارها زمین خورده اما با پشتکار بیشتر بلند شده و در این مسیر خسته نشده است ولی آنطور که شایسته باشد این خلاقیت و نوآوری در شهرستان خوروبیابانک حمایت و توسعه داده نشده است که به توجه ویژه مسؤولان شهرستانی و استانی نیاز دارد.
غفلت از بازار هزار میلیاردی آنغوزه
طبق آمار، تنها کمتر از نیم درصد تجارت جهانی گیاهان دارویی در اختیار ایران است و فرصت‌های موجود در این حوزه با وجود توصیه‌های فراوانی که به اقتصاد مقاومتی و فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی می‌شود، مورد استفاده و توجه کشاورزان، مسؤولان و سایر مردم قرار نمی‌گیرند.
از آنجایی که خام‌فروشی یکی از مشکلات اصلی در عرصه صادرات گیاهان دارویی است لذا گیاه شفادهنده آنغوزه نیازمند نسخه شفابخش است چرا که کشورهایی نظیر هندوستان که آنغوزه ایران به آن صادر می‌شود با اندکی فرآوری، ارزش افزوده‌ای بیش از ۵۰ برابر قیمت خرید دارند و سود بسیار زیادی از آن می‌برند.
براساس نظر کارشناسان گیاهان دارویی با فرآوری، می‌توان ارزش اقتصادی چند برابری را از این محصول، تقریباً معادل ۷۰ هزار بشکه نفت داشته باشیم اما تاکنون هیچ‌گونه طرحی برای فرآوری این محصول در استان ارائه نشده است و انتظار می‌رود مسؤولان با پژوهش‌های علمی، خواص گوناگون آن را استخراج و برای فرآوری این محصول چاره‌اندیشی کنند.
